انسان خردمند

انسان خردمند: تاریخ مختصر بشر کتابی نوشته یووال نوح هراری است که برای اولین بار در سال ۲۰۱۱ به زبان عبری در اسرائیل و در سال ۲۰۱۴ به زبان انگلیسی منتشر شد. ترجمه فارسی این کتاب را نشر نو باترجمه نیک گرگین در سال ۱۳۹۶ منتشر کرد و بلافاصله هم مورد توجه قرار گرفت و طرفداران بسیار زیادی پیدا کرد به طوری که خیلی سریع چاپ یازدهم آن در سال ۱۳۹۷ به چاپ رسید. هراری از کتاب اسلحه میکروب و فولاد (۱۹۹۷) به عنوان یکی از منابع الهام بخش خود نام می‌برد که نشان داد «می‌شود سوال‌های بزرگ پرسید، و به صورت علمی به آن‌ها پاسخ داد». باراک اوباما و بیل گیتس دیگران خواندن این کتاب را توصیه کرده‌اند. کتاب انسان خردمند، تاریخ انسان را از زمان فراگشت انسان باستان در عصر سنگ تا قرن بیست‌ویکم مرور می‌کند.

تقسیم‌بندی تاریخ و موقعیت انسان خردمند

هراری تاریخ را به چهار بخش تقسیم می‌کند؛

• انقلاب شناختی
• انقلاب کشاورزی
• وحدت انسان‌ها
• انقلاب علمی

بحث اصلی هراری این است که انسان‌های خردمند به این دلیل بر جهان حاکم شده‌اند که تنها حیوانی هستند که می‌توانند در تعداد بالا با انعطاف بالایی همکاری کنند. ۱۰۰ هزار سال پیش انسان خردمند به عنوان موجود ناچیزی بین سایر موجودات در حیطه طبیعت زندگی می‌کرد و تاثیرش بر طبیعت بیشتر از جانوران دیگر نبود. اما در درجه اول پاره‌ای تحولات زیستی، مانند تغییرات بدنی برای تطابق با محیط زیست و تغییرات دیگری مثل کشف آتش،  ساختن ابزارهای سنگی و… انسان‌ها را با چنین سرعتی به رأس هرم جانداران فرستاد که حس غلبه جویی بر محیط زیست و سایر موجودات، او را بسیار بی‌رحم و تهاجمی و خطرناک کرده است. هراری استدلال می‌کند که انسان‌های ماقبل تاریخ ممکن است مرتکب یک نسل‌کشی عظیم شده باشند که به انقضای گونه‌های دیگر انسان منجر شده است.

فهرست کتاب انسان خردمند

در بخش اول در مورد این عناوین خواهید خواند:

• موجود بی‌اهمیت
• درخت دانش
• یک روز از زندگی آدم و حوا
• طوفان بزرگ

بخش دوم با عنوان انقلاب کشاورزی:

• بزرگ‌ترین فریب تاریخ
• ساختن اهرام
• اضافه بار حافظه
• در تاریخ عدالتی نیست

بخش سوم با عنوان وحدت بشر:

• پیکان تاریخ
• رایحه پول
• بینش‌های امپراتوری
• قانون دین
• راز موفقیت

بخش چهارم شامل عناوین زیر است:

• کشف نادانی
• پیوند علم و امپراتوری
• کیش سرمایه‌داری
• چرخ‌های صنعت
• انقلاب دائمی
• و تا آخر عمر به خوبی و خوشی زندگی کردند
• فرجام خردمند
• و کلام آخر: موجودی که خدا شد

اینها عناوین ۴ بخش اصلی کتاب هستند که با نگاهی به این فهرست می‌توانید گستردگی موضوعات و کامل بودن کتاب مطرح شده را ببینید. در ادامه این چهار فصل بخشی با عنوان یادداشت‌ها و نمایه نیز به چشم می‌خورد. کتاب علاوه بر بخش‌های اصلی خود، یک گاه شمار تاریخی هم دارد که از ۱۳ و نیم میلیارد سال پیش شروع شده و تا آینده می‌رسد.

انقلاب‌های نجات دهنده انسان خردمند

اولین انقلابی که با عنوان انقلاب شناختی در این کتاب به آن اشاره شده است انقلابی است که حدود ۷۰ هزار سال پیش در گونه هوموساپین یعنی انسان خردمند اتفاق افتاده است و باعث درک بیشتر نسبت به محیط اطراف شده. انسان خردمند با دست پیدا کردن به این شناخت توانسته از قدرت فکر و خیال پردازی استفاده کند و با صحبت کردن درباره آنها، افراد بیشتری را در دسته‌های بزرگ برای مقابله با گونه‌های انسانی دیگر دور هم جمع کند. دومین انقلاب، انقلاب کشاورزی است که حدود ۱۱ هزار سال پیش اتفاق افتاد که انسان‌ها را از شکار کردن و جابجایی‌های مداوم با کاشت محصول و پرورش حیوانات آشنا و تبدیل به یکجا نشینی کرد. با این تغییرات میزان غذا بیشتر و جمعیت انسان‌ها بیشتر شد. انقلاب سوم حدود ۵۰۰سال پیش اتفاق افتاد که یک انقلاب علمی، صنعتی، اطلاعاتی، بیوتکنولوژیکی بود که زندگی بشر را به شکل زندگی امروزی درآورد. به شکلی که امروز می‌توان از انسان‌های نامیرا و سایبرگ‌هایی صحبت کرد که تا چندین سال پیش فقط و فقط موضوع فیلم‌های تخیلی بودند. متن این کتاب تنها محدود به این دو انقلاب نیست. در بخش‌هایی دیگر به تحولات بزرگی که در زندگی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی انسان اتفاق افتاده است اشاره می‌کند. اتفاق‌هایی مثل گسترش زبان که باعث شکل گیری فرهنگ شد، به وجود آمدن مذهب که باعث ایجاد اعتقاد به تک خدایی و چند خدایی و شکل گیری مذاهب دیگر، به وجود آمدن مفهوم پول، اعتبار و اقتصاد که باعث ایجاد و شکل گیری امپراتوری‌های بزرگ و ظهور کاپیتالیسم شد. این کتاب مرجع خوبی برای گرفتن پاسخ سوالاتی است که ذهن هر آدمی را به خود مشغول می‌کند. پاسخ این سوالات کاملا صریح و گاهی غافلگیر کننده است. در بخشی از کتاب می‌خوانید: «پیدایش کشاورزی پدیده‌ای بسیار تدریجی بود که صدها و هزاران سال به درازا کشیده… وقتی انسان جنگل‌ها و بیشه‌ها را می‌سوزاند این هم به رشد گندم کمک می‌کرد. این انسان نبود که گندم را اهلی کرد بلکه این گندم بود که انسان را اهلی کرد. چون طبق اصول تکاملی، موفقیت یک گونه گیاهی و جانوری در افزایش تعداد آن است و گندم نیز چند هزار سال پیش یک گونه محدود بود که به طور وحشی در مناطق بسیار کمی می‌رویید اما به لطف انقلاب کشاورزی امروزه میلیون‌ها هکتار از اراضی در کره زمین محل رشد این گونه گیاهی شده است. »

بعد از انقلاب کشاورزی چه بر سر انسان خردمند آمد؟

تغییرات همیشه زندگی را آسان‌تر نمی‌کند و در این کتاب متوجه این موضوع خواهید شد که انقلاب کشاورزی اگرچه جمعیت بشر را بیشتر کرد و دسترسی به غذا آسان‌تر شد اما زندگی او را دشوارتر کرد. این انقلاب در کنار همه امکاناتی که در دسترس مردم گذاشته بود اما خطر قحطی، بیماری مسری و ناامنی، نسل بشر را تهدید می‌کرد. انسان‌ها برای ادامه حیات و به این خاطر که دچار خطراتی مانند قحطی و… نشوند مجبور بود بیشتر کار کنند و زندگی دشوارتری نسبت به دوران شکارگری و خوراک جویی داشته باشند. در بخش‌های دیگر کتاب، هراری به زندگی مدرن بشر می‌پردازد و می‌گوید که «ژن انسانی قبل از اتفاق افتادن انقلاب کشاورزی شکل گرفته و تکامل پیدا کرده و بعد از از این اتفاق هر تغییری که در زندگی بشر رخ داد با ذات و طبیعت او هماهنگی نداشت. » به طور مثال ما در عصر تکنولوژی زندگی می‌کنیم. بسیاری معتقدند که علم و تکنولوژی پاسخ تمام مسائل ما را دارد. فقط باید برای دانشمندان و متخصصان عرصه عمل را فراهم کنیم تا آنها بهشت را در همین جا، در زمین، برای ما تدارک ببینند.  … یک زیست شناس را در نظر بگیرید که در جستجوی درک سیستم دفاعی بدن است، به آزمایشگاه و لوله‌های آزمایش و میکروسکوپ‌های الکترونی نیاز خواهد داشت. این زیست شناس در هر مرحله که پشت سر می‌گذارد در پی شکل دادن به بازارهای اعتباری است. باید کامپیوتر بخرد، بانک‌های عظیم اطلاعاتی به وجود بیاورد و… این‌ها اتفاقاتی است که سرمایه داری به عنوان یک سبک زندگی در ذهن ما قرار داده است تا بیشتر از قبل پیشرفت داشته باشیم.

انسان، ارباب جهان

تاریخ بشر از اولین انسان‌ها گرفته تا نقاط تحول بنیادین انقلاب‌های کشاورزی، انقلاب‌های شناختی و علمی بازه‌ای است که توسط دکتر هراری در این کتاب مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. اگر تا به حال از خودتان پرسیده‌اید که: «اگر من فلان ژن از اجدادم را نداشتم می‌توانستم آدم خوشحال‌تر و سعادتمندتری باشم؟ یا اینکه چطور می‌توانم بر نسل‌ها و قرن‌های آینده تاثیرگذار باشم؟ » دکتر هراری با استفاده از علوم مردم شناسی، دیرینه شناسی، زیست شناسی و اقتصاد، دراین کتاب عنوان می‌کند که چگونه فراز و نشیب‌های تاریخ، جوامع بشری، حیوانات و گیاهان پیرامون و حتی افکار و شخصیت‌های ما را شکل داده است.

زبان عامل موفقیت آدمی

یکی از عواملی که باعث موفقیت انسان خردمند شد زبان منحصر به فرد بود. «همه حیوانات نوعی زبان دارند. حتی حشراتی مثل زنبور و مورچه نیز می‌توانند با شیوه پیچیده خاص خود با هم رابطه برقرار کنند و محل غذا را به همدیگر اطلاع دهند. » اگرچه زبان عاملی اساسی در پیشرفت انسان بود اما کافی نبود: «سر این کار احتمالا در شکل گیری قدرت تخیل بود. تعداد زیادی از افراد غریبه و ناآشنا، با اعتقاد به اسطوره‌های مشترک، می‌توانند با موفقیت با هم همکاری کنند. … دو کاتولیک که هرگز یکدیگر را ندیده‌اند می‌توانند در کنار هم به جنگ صلیبی بروند… چرا که معتقدند خدا در قالب انسان تجسد یافت و اجازه داد به صلیبش بکشند تا ما را از بار گناه برهاند. دو نفر صرب که اصلا یکدیگر را نمی‌شناسند ممکن است جانشان را برای یکدیگر به خطر اندازند زیرا هر دو به وجود ملت صرب و سرزمین صرب اعتقاد دارند. » اسطوره‌های مشترک با توانایی ایجاد واقعیت‌هایی خیالی قانون‌ها، مثل حقوق بشر، پول، ملت، باعث همکاری گروه‌های بزرگ بیشتری می‌شوند. همانطور که در سطرهای بالایی اشاره شد این اتفاق ناشی از انتخاب سرمایه داری به عنوان یک سبک زندگی است. در کتاب «انسان خردمند» نوشته دکتر هراری داستان به وجود آمدن این اسطوره‌های مشترک به واسطه پول، انقلاب کشاورزی، انقلاب علمی و صنعتی، امپراتوری‌ها، ادیان، خط، عدالت، سرمایه‌داری، معنای زندگی و تاریخ خوشبختی و فرجام انسان خردمند به شکل بسیار جذاب روایت شده است.