آیشمن در اورشلیم، گزارشی در باب ابتذال شر

در فضای کتاب‌هایی که رنگ و بویی تاریخی به همراه دارند با کمتر کتابی مواجه می‌شویم که سال‌ها پس از انتشارش همچنان جنجال بیآفریند و بحث‌ها را به سمت خودش هدایت کند. «آیشمن در اورشلیم: گزارشی در باب ابتذال شر»، یکی از این کتاب‌ها است. نوشته‌ای که می‌توان آن را سلسله‌گزارشی تاریخی با رگه‌هایی از اخلاق و مفاهیم فلسفی دانست که در سال ۱۹۶۳ م. منتشر شد. ولی چه‌چیزی این کتاب را تا این حد در مرکز توجه قرار داده است؟ شاید دور از انتظار نباشد اگر ارائهٔ تصویری متفاوت از فضای کلی هولوکاست را به عنوان وجه تمایز این کتاب با آثار هم‌دسته‌اش به‌حساب آوریم. تصویری که با تیزبینی و ایجاد مسئله کردن نگارنده‌اش، همچنان به‌عنوان موضوعی جدی (باوجود این‌که ۵۸ سال از انتشارش می‌گذرد) در بین اندیشمندان و علاقه‌مندان به مطالب جامعه‌شناسی شناخته می‌شود. اگر علاقه‌مند به یافتن چرایی جنجال‌آفرین بودن این کتاب هستید مطلب «چرا آیشمن در اورشلیم پنجاه سال بعد از انتشار هنوز بحث برانگیز باقی مانده است؟ » را در مجلهٔ کتابچی مطالعه بفرمایید.

هانا آرنت؛ خالقِ «آیشمن در اورشلیم»

هانا آرنت(۱۹۷۵-۱۹۰۶) نویسنده و نظریه‌پرداز آلمانی-آمریکایی و از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین فلاسفه سیاسی قرن اخیر به شمار می‌رود. این متفکر و چهرهٔ آکادمیک، در سال ۱۹۳۳ از آلمان به فرانسه فرار کرد و پس از اشغال فرانسه توسط نازی‌ها در سال ۱۹۴۰، از آن‌جا نیز گریخت و بی‌راه نیست اگر بگوییم این کتاب، یک کتاب شخصی است، البته با تمرکز بر موضاعاتی به شدت عمومی! آرنت در دانشگاه دانشجوی مارتین هایدگر، اگزیستانسیالیست مطرح آلمانی بود که رفته‌رفته بین او و استادش رابطه‌ای احساسی شکل می‌گیرد و این موضوع برای سالیان سال نقل محافل دانشجویی گروه فلسفه می‌ماند. «آیشمن در اورشلیم» تازه‌ترین اثر آٰرنت در بازار نشر ایران به حساب می‌آید؛ او پیش‌تر برای کتاب‌هایی مانند بحران‌های جمهوریّت، عناصر و خاستگاه‌های حاکمیت توتالیتر و وضع بشر در بین علاقه‌مندان به مسائل و مباحث سیاسی، به‌خصوص جامعه‌شناسی سیاسی، از محبوبیت زیادی برخوردار بود. «آیشمن در اورشلیم» به مستندترین شکل ممکن به رشته تحریر درآمده است؛ نگارنده‌اش در ابتدا به عنوان گزارشگر در دادگاه آیشمن حاضر می‌شد و مکتوباتش را به نیویورکر تحویل می‌داد که این ارسال هفتگی گزارش، در انتها در قالب کتابی ارزشمند روانهٔ بازار شد. او قریب به شصت سال قبل، از ابتذال شرّی که نازی‌ها با آن درگیر بودند می‌گوید و از تاثیر شوراهای یهود در ارتباط با هولوکاست و سرنوشت شوم یهودیان در آن سالها پرده بر می‌دارد و تمرکزش را روی دادگاه آیشمن معطوف می‌کند.

آیشمنِ قصاب؟

آدولف آیشمن، از فرماندهان نازی و مسئول ادارهٔ امور مربوط به یهودیان و ملقب به قصاب اروپا، کسی بود که پس از پایان جنگ جهانی دوم، آوارگی به سرنوشتش گره خورد. ابتدا در مزارع اطراف هامبورگ خودش را ناپدید کرد و بعدتر با هویتی جعلی به بوینس آیرس گریخت و مدت‌ها ساکن آن‌جا بود. تا این‌که در می۱۹۶۰ توسط سرویس اطلاعاتی اسرائیل از آن‌جا ربوده و جهت محاکمه به اورشلیم آورده شد. ربودنی که خواستهٔ قلبی خود آیشمن هم بود:

فهمیده بودم افرادی در محله‌ام دربارهٔ خرید املاک و غیره و ذلک پرس‌وجو کرده‌اند و گفته‌اند می‌خواهند آن‌جا کارخانه ماشین‌آلات نساجی بزنند؛ چیزی که محال بود. چون آن منطقه نه برق داشت و نه آب. علاوه‌بر این خبردار شدم این افراد یهودی و اهل آمریکای شمالی بوده‌اند. برایم کاری نداشت خودم را گم و گور کنم. اما این کار را نکردم. طبق معمول زندگی‌ام را کردم، و گذاشتم دستشان به من برسد.

شر و خاستگاه آن

آیشمن متخصص انتقال یهودیان بود؛ انتقال از خانه و کاشانه‌شان به اردوگاه‌های وحشت و البته مرگ! آرنت در کتاب «آیشمن در اورشلیم» با استناد به مقالات و تحقیقات قبلی خود که در باب «عناصر و خاستگاه‌های حاکمیت توتالیتر» مطرح کرده بود، بحثی اساسی دربارهٔ امکان شر و سرچشمه‌های آن ایجاد می‌کند و محاکمهٔ آدولف آیشمن را دستمایه قرار داده و به نظریه‌پردازی مشغول می‌شود. خواننده در این کتاب با شرّی روبه‌رو می‌شود که باعث بدبختی و آوارگی میلیون‌ها یهودی شده‌است. انسان‌هایی که سلاخی شده‌اند و در مقطعی از تاریخ، آسیب فراوانی متوجهشان بوده است. محور اصلی و به اصطلاح موضوعی که بنیاد کتاب روی آن استوار می‌شود، خاستگاه شر است. و این پرسش حیاتی که «آیا ممکن است کسی بی‌آن که شرور باشد، مرتکب شرارت شود؟ » پرسشی که پشت جلد کتاب نیز نوشته شده است. آرنت معتقد است که بله! ممکن است. و شر، این پدیدهٔ پیش‌پا افتاده، نزدیک‌تر از آن چیزی است که انسان فکر می‌کند و می‌تواند او را به راحتی تحت فرمان خود قرار دهد. شرّی که آرنت حول پدیدهٔ هولوکاست، در قلب جنایات نازی‌ها به دنبال ریشه‌اش می‌گردد. در مجلهٔ کتابچی جهت اطلاع بیشتر از این پدیدهٔ تاریخی، مطلبی را با عنوان «هولوکاست؛ لکه‌ای ننگین بر پیکرهٔ تاریخ» برای مطالعهٔ شما قرار داده‌ایم.

شروری در میان جمع؟

نخست وزیر وقت اسرائیل، بن گوریون، دلایل و انگیزه‌های دزدیدن آیشمن را اثبات مظلومیت مردم یهود و شفاف شدن آن‌چه بر آنان گذشته است، می‌داند. دلایلی چون «جهان باید بداند چه بر سر مردم یهود آمده است؟ » و «افشای روابط نازی‌ها با برخی حکام عرب». و نویسندهٔ کتاب نه‌تنها این دلایل را مردود می‌داند بلکه با استدلال‌هایی که برای یکایک آن‌ها می‌آورد از پوچ بودنشان پرده برمی‌دارد.

عدالت چنین کارهایی را مجاز نمی‌داند. عدالت، خواهان خلوت است. عدالت اندوه را مجاز می‌شمرد ولی غضب را نه و…

تفاوتی که در نقطه‌نظر آرنت و به‌طور کلی نظام مسلط بر محاکمه وجود داشت، این بود که دادگاه، دادستان و حتی عده‌ای از شاهدین به دنبال آن بودند که آیشمن را شّر مطلق نشان دهند و منشاء تمام بدی‌ها و پلشتی‌ها. از طرفی مقامات اسرائیلی هم بدشان نمی‌آمد که این محکمه را به نمایشی تبلیغاتی بدل کنند و آخر و عاقبت یهودستیزی را برای جهانیان آشکار سازند. ولی نویسنده و نگاه پرسش‌گر او، مادام پیِ چرایی اَعمال آیشمن می‌گردد؛ ریشه‌یابی شرّی که گرفتارش شد. شرّی که او را بر آن می‌داشت که دستور حذف فیزیکی فوج‌فوج انسان را به فجیع‌ترین شکل ممکن بدهد. این که کتاب را تنها در یک موضوع خلاصه کنیم به نویسندهٔ آن اجحاف کرده‌ایم. آرنت مطالب فرعی بسیاری را در پانزده فصل جای می‌دهد. از عدالت می‌گوید، از قضاوت و داوری، از جنگ و ایجاد بی‌تفاوتی بین روابط انسانی و…. خلاصه‌ای جامع از این کتاب را در مجله کتابچی با عنوان «خلاصه کتاب آیشمن در اورشلیم؛ گزارشی در باب ابتذال شر» مطالعه بفرمایید.

شرّ مبتذل، ابتذال شر

آیشمن که از محاکمهٔ نورنبرگ گریخته بود، در محاکمه‌ای به نقل از نویسندهٔ کم و بیش نمادین واقع در بیت هاآم (سرای عمومی) اورشلیم در اتاقکی شیشه‌ای، در انتظار قضاوت کردارش ایستاده بود؛ محاکمه‌ای که ۱۰۴ جلسه به درازا کشید. آیشمن در دام است و آرنت توجه‌اش به جزئیات رفتاری او معطوف است. شر را دچار ابتذال می‌داند ولی حرف او این نیست که کوره‌های آدم سوزی و شکنجه‌های عجیب و غریب رژیم نازی اموری مبتذل است. او فرمان‌برداری کورکورانه را هدف قرار می‌دهد و به سراغ جواب این پرسش می‌رود که انسان چطور از وجدان تهی شده و برای هدفی که در ذهن دارد هر عملی را جایز می‌شمارد و تنها گناه آیشمن را فرمانبرداری‌اش می‌داند.

دادگاه او را درک نکرده بود: او هیچ وقت از یهودیان نفرت نداشت. و هرگز قتل انسان‌ها را آرزوی نمی‌کرد. گناه او فرمان‌برداری او بود. در زمانه‌ای که فرمان‌برداری به عنوان یک فضیلت ستوده می‌شد.

آیشمن در اورشلیم: گزارشی در باب ابتذال شر، ظرف سال‌های متمادی که از انتشارش می‌گذرد به زبان‌های گوناگونی ترجمه شده‌است. همچنین برای اولین بار پس از ۵۷ سال از نخستین چاپ آن، با ترجمهٔ روان زهرا شمس توسط انتشارات برج به چاپ رسید و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفت.

جملاتی از کتاب آیشمن در اورشلیم

• آیشمن هرگز فراموش نکرد که جایگزین این‌ها چه می‌توانست باشد. نه‌تنها در آرزانتین و در گیر و دار زندگی ناگوار یک پناهنده، بلکه در صحن دادگاه اورشلیم هم، با جانی که دیگر به دردش نمی‌خورد، اگر کسی می‌پرسید احتمالاً هنوز هم ترجیح می‌داد در مقام سرهنگ دوم سابق به دار آویخته شود تا این‌که زندگی‌اش را آرام و عادی، به عنوان فروشندهٔ دوره‌گرد شرکت وکیوم-اویل به پایان ببرد.
• مثل یک کارخانهٔ اتوماتیک است. مثل آسیابی که مستقیم به نانوایی وصل باشد. یک سرش یک یهودی را می‌گذاری که هنوز مال، کارخانه، مغازه یا حساب بانکی دارد. بعد در این ساختمان از یک پیشخوان به پیشخوان دیگر می‌رود و از دفتری به دفتری دیگر. و از آن سر بدون یک قران پول بدون هیچ حقی فقط با یک پاسپورت بیرون می‌آید. که روی آن نوشته، شما باید ظرف دو هفته کشور را ترک کنید. در غیر این صورت به اردوگاه تجمیع فرستاده خواهید شد.
• وقتی آیشمن به دفتر جدیدش در بخش چهارم ادارهٔ اصلی امنیت رایش قدم گذاشت، هنوز با این دو راهی ناخوشایند مواجه بود که از یک سو مهاجرت اجباری به عنوان فرمول رسمی برای حل مسئله یهود تعیین شده و از سوی دیگر مهاجرت دیگر ممکن نیست.
• همان‌طور که آیشمن می‌گفت، قدرتمندترین عامل تسکین وجدان برای خود او، این واقعیت ساده بود که هیچکس، ابداً هیچ‌کس را نمی‌دید که واقعا مخالف راه حل نهایی باشد.