کتاب «روزنه»، یکی از آثار محمدکاظم کاظمی، شاعر، نویسنده و منتقد معاصر اهل افغانستان است. این کتاب توسط نشر سپیده باوران در ۴۳۲ صفحه از قطع رقعی منتشر شده و تاکنون ده بار در تیراژی ۱۰۰۰ نسخه‌ای، تجدید چاپ شده است. روزنه یک مجموعهٔ آموزشی شعر است که می‌تواند برای نوآموزان شاعر مورد استفاده قرار بگیرد. این مجموعه در هشت فصل تنظیم شده است؛ هشت فصلی که تقریبا تمام نیازهای یک نفر برای یادگیری اصول شعر را برطرف می‌سازند و مهم‌ترین نکات مربوط به شعر را واکاوی می‌کنند. البته نیاز به تمرین برای نوآموز شعر، چیزی است که حتی پس از مطالعهٔ این کتاب هم وجود دارد و به عنوان شرطی اساسی، مرتفع نخواهد شد. اما خرید کتاب حاضر باعث خواهد شد تا دید اولیهٔ خوبی در ذهن مخاطب ادبیات‌دوست شکل بگیرد.

موضوع کتاب روزنه

فصل اول کتاب روزنه با عنوان «شعر چیست؟ »، اول از همه تعاریف مختلف شعر را بررسی می‌کند و با مقایسه‌ای خوب، برترینِ آنان را معرفی می‌کند و سپس عناصر شعری را نام می‌برد. در فصل دوم با نام «خیال و صورت‌های آن»، عناصر مربوط به خیال اعم از تشبیه، استعاره، مجاز و… را دوره می‌کنیم. در فصل سوم با عنوان «زبان شعر»، ابتدا به شناخت زبان شعر و دستور زبان فارسی می‌پردازیم و پس از سیری تاریخی در زبان، تکنیک‌های مهم آن را می‌آموزیم. در فصل چهارم با نام «موسیقی در شعر»، باب وزن گشوده می‌شود و از عروض بگیرید تا قافیه و ردیف و مسائل زبانی مورد بحث قرار می‌گیرند. فصل پنجم با نام «قالب‌های شعر»، انواع قالب‌های کلاسیک و نو را دوره می‌کنیم. در فصل‌های ششم تا هشتم هم درمورد عناصر معنایی، ساختمان و فرم شعر و نهایتا سبک‌ها و مکاتب ادبی مطالعه می‌کنیم.

یادداشت محمدکاظم کاظمی بر کتاب

محمدکاظم کاظمی در توضیح چرایی و چگونگی چاپ کتاب در یادداشت مولف نوشته است:

این کتاب حاصل احساس نیاز بوده است به یک متن آموزش شعر مختصر ولی جامع، تا هم شاعران جوان را به کار آید و هم دیگر کسانی را که در پی شناختی اجمالی از شعر و عناصر آن هستند. بر آن بوده‌ایم که شرح قواعد و مسایل فنی شعر، با تحلیل‌های زیبایی‌شناسانه از آن‌ها همراه باشد تا از سویی شکل آموزشی اثر حفظ شود و از سویی جوانب هنری و ذوقی را فروگذاشت نکرده باشیم. انتشار روزنه در سال ۱۳۷۰ با ابتکار و حمایت کانون شاعران و نویسندگان امور تربیتی آموزش پرورش خراسان در قالب جزوه‌هایی کوچک آغاز شد؛ ولی کار به زودی به تالیف و چاپ مجلدات دوگانهٔ روزنه در سال‌های آتی رسید. کتاب، جلد سومی هم داشت که در آن شعرهایی از شاعران امروز به صورت کارگاهی نقد شده بود و در سال ۱۳۷۴ چاپ شد. استقبال خوب خوانندگان از این کتاب‌ها، نگارنده را به پژوهش دوباره و بازنویسی مجلدات دوگانه تشویق کرد که در سال ۱۳۷۷ به صورت یک‌جلدی چاپ شد. آنچه اکنون می‌بینید همان متن یک جلدی است، با ویرایشی مجدد و بازنگری‌هایی جزئی در بعضی مباحث، آخرین ویرایش آن در آستانهٔ چاپ هشتم صورت گرفته است. از آن روزی که متن حاضر در سال ۱۳۷۷ نوشته شده است، ممکن است که بعضی از مباحث آن برای شاعران جوان امروز، با بالندگی‌ای که این نسل در دو دههٔ اخیر داشته است، کمابیش پیش پا افتاده باشد. امیدوارم پژوهشگران جوانی که با شعر و شاعران این سال‌ها بیشتر آشنایند و نیازهای روز را بهتر درک می‌کنند، این کار را پی بگیرند و این از نظر نگارندهٔ این اثر بلامانع است.

آشنایی با محمدکاظم کاظمی، نویسندهٔ کتاب

محمدکاظم کاظمی به عنوان شاعر، مؤلف، منتقد ادبی و ویراستار افغانستانی معاصر، اولین برگزیدهٔ جشنواره بین‌المللی شعر فجر در بخش فارسی زبانان بود. او از دههٔ شصت قرن چهاردهم هجری شمسی، فعالیت ادبی خود را آغاز کرده است و علاوه بر انتشار حدود بیست کتاب و تصحیح بسیاری از دیوان‌های کلاسیک، مسئولیت برگزاری جلسات ادبی، کارهای تشکیلاتی ادبی و روزنامه‌نگاری در حوزهٔ فرهنگ و هنر و ادبیات را داشته است. از جملهٔ مهم‌ترین آثار مکتوب کاظمی (به مثابه کتاب مجلد) می‌توانیم به کتاب‌های «پیاده آمده بودم»، «شعر پارسی»، «همزبانی و بی‌زبانی»، «قصه سنگ و خشت»، «مرصّع صدرنگ» و «شمشیر و جغرافیا» اشاره داشته باشیم. کاظمی جزو معدود شاعران فارسی زبان است که به صورت جدی فعالیت خود را انجام می‌دهد و حتی وبگاهی شخصی برای انتشار مقالات، مصاحبه‌ها، مطالب و اشعارش تاسیس کرده که آدرس آن به شرح زیر است: «http://www.mkkazemi.com»

جملاتی از کتاب روزنه

اگر بگوییم «داس وسیله‌ای برای درو کردن است»، «ماه گاهی به شکل هلال دیده می‌شود» و «رنگ آسمان آبی است» راست گفته‌ایم؛ حقایقی قابل اثبات را طرح کرده‌ایم و با جرئت می‌توانیم از آن دفاع کنیم. منطق کلام ما همان منطق عادی است و ما نیز از این جمله‌ها فقط یک منظور داریم و بس؛ بیان ساده و بی‌پیرایهٔ یک حقیقت.

اما اگر بگوییم «مزرع سبز فلک دیدم و داس مَهِ نو» دیگر این سخن از جنس دیگری است. یک حقیقت علمی را نگفته‌ایم، بلکه شباهتی را که بین «ماه نو» و «داس» و در عین حال «آسمان» و «مزرعه» حس کرده‌ایم، عینیت بخشیده‌ایم. این جمله آمیخته با خیال است، یعنی در آن چیزی گفته شده است جز واقعیت علمی، و به همین دلیل فرق مهمی با جمله‌های نخست دارد. سه جملهٔ اول از کشف یک رابطهٔ پنهان بین «داس» و «ماه» و «آسمان» و «مزرعه» خبر نمی‌دهند و البته تاثیر آن‌ها نیز در حد آگاهی بخشی است و بعد از آن با مخاطب کاری ندارند. ولی کار گوینده در جملهٔ اخیر، فراتر از یک گزارش است. او می‌خواهد تخیل مخاطب را هم به کار بیندازد و او را وادار کند که این چیزها را به شکل ویژه‌ای بنگرد و حتی گاهی به پذیرش سخنی دیگر هم واداشته شود.

موسیقی در شعر، مرزهای روشنی ندارد که برای همه پذیرفته شده باشد. اما در عین حال شاید کسی منکر این هم نشود که موسیقی، یعنی نوعی تناسب در شعر. برای ما نیز همین بس است. قدمای اصطلاح موسیقی را در نقد شعر نداشته‌اند…

زبان در بین انسان‌ها به تدریج پدیدآمده و نیز به تدریج کامل شده است. اهالی هر زبانی، به مرور زمان حس کرده‌اند که یک مجموعهٔ واژگان با ترتیب‌های متفاوت، می‌تواند معانی گوناگونی داشته باشد. بنا بر این به صورت قراردادی، شکلی خاص را در روابط واژه‌ها اختیار کرده‌اند که ما اینک به آن دستور زبان می‌گوییم.