کیمیاگر

کیمیاگر یکی از محبوب‌ترین رمان‌های دنیا است. پائولو کوئلیو در این اثر، از زندگی پرماجرایی که تجربه کرده الهام می‌گیرد و داستانی را خلق می‌کند که مرزهای خیال و واقعیت را در ذهن هر خواننده‌ای می‌شکند. کوئلیو در سال ۱۹۸۷ این رمان را نوشت و در طول این سه دهه، توانسته رکوردهای زیادی از قبیل ۶۵ میلیون نسخهٔ فروخته‌شده و ۸۰ زبان مقصد برای ترجمه را، در کارنامهٔ خود ثبت کند. کیمیاگر در ژانر فانتزی-ماجراجویی، یک داستان جهان‌شمول و انسانی را مطرح می‌کند و در طرح و پیش‌برد آن، یکی از بهترین داستان‌سرایی‌ها را رقم می‌زند. توانایی داستان‌پردازی کوئلیو در عین سادگی، مترجمان ایرانی زیادی را نسبت به بازگردانی این اثر به فارسی ترغیب کرده؛ ترجمهٔ حسین نعیمی با همکاری انتشارات ثالث یکی از نمونه‌های موفق در ترجمهٔ این رمان است.

موضوع کتاب کیمیاگر

به خواب دیدن یک گنج بزرگ که انگار جایی مخفی شده و انتظارش را می‌کشد، سانتیاگو را ترغیب می‌کند تا زادگاه و وابستگی‌هایش را رها کند، و برای رسیدن به گنج، پای پیاده به راه بیافتد. سانتیاگو در این راه به افراد زیادی برمی‌خورد که همگی کارگزار همان نیروی ماورایی‌اند که او را به سمت آرزوی شخصی‌اش جذب می‌کند؛ فقط بعضی از آن‌ها خودشان هنوز نمی‌دانند. در این راه، گاهی افرادی مثل پیرزن پیش‌گو و پیرمرد غریبه، او را به سمت مسیرش هدایت می‌کنند و اصول اولیهٔ گوش سپردن به طبیعت را به او آموزش می‌دهند؛ و در بخش‌هایی از داستان هم خبری از الهام‌های غیبی نیست و او باید خودش به سمت نشانه‌های طبیعت برود. کیمیاگرِ داستان –که در اواخر داستان با او برخورد می‌کنیم- شخصیتی است که امثال او در دنیا انگشت‌شمارند و مقصود نویسنده از نام‌گذاری رمان به اسم این شخصیت، نه پرداختن به خود او، بلکه به تصویر کشیدن بهایی است که یک انسان باید برای رسیدن به آن تجربه‌ها بپردازد. اگر هنوز کتاب را نخوانده‌اید اما به جزئیات بیشتری از رنگ و فضای داستان نیاز دارید تا نسبت به خرید کتاب اطمینان حاصل کنید، می‌توانید به مطلب «خلاصهٔ رمان کیمیاگر» در مجله کتابچی مراجعه کنید.

تعادل بین ساختار و محتوا در رمان کیمیاگر

نه‌تنها تمام افراد حاضر در داستان، بلکه بعضی اشیا و مفاهیم هم نقشی پررنگ دارند و در تکمیل جهان نمادین قصه، موثرند. از فراوانی عناصر داستانی و خلاقیت بالای نویسنده پیدا است که در داستان او جایی برای توضیح واضحات و شرح مکررات نیست؛ بنابراین اولین تا آخرین صفحهٔ کتاب جایی است که شاه‌پیرنگ و داستان اصلی درحال وقوع است. به همین دلیل حتی مقدمه‌چینی‌ها، کاملاً در خدمت تکمیل و شفاف‌کردن پیرنگ درآمده و پیش‌آگاهی -سرنخ‌هایی که زمینهٔ اتفاقات بعدی هستند- خودش جزئی از پی‌رنگ است. بنابراین شروع ماجرا، با شیب صعودی همراه است و نویسنده تا صفحهٔ آخر هم، ذهن مخاطب را همین‌قدر هشیار نگه می‌دارد. نکته‌ای که باعث می‌شود اثر کوئلیو، در کنار محبوبیّت، ارزش ادبی بالایی هم داشته‌باشد همین سادگی در پرداخت پی‌رنگ و شخصیت‌ها است. گره‌هایی که در داستان می‌افتد آن‌قدر با ریزه‌کاری و وسواس انتخاب شده که خواننده، هرچه‌بیشتر به افسانهٔ شخصی سانتیاگو نزدیک می‌شود.

رمان کیمیاگر یکی از نمونه‌هایی است که در آن تعامل فرم و محتوا مثال‌زدنی است؛ یعنی وسواس نویسنده در انتخاب مضامین فلسفی و عرفانی که در ذهن دارد، با بهترین عناصر مادی به تصویر کشیده شده و این عناصر در همراهی باهم به فُرم هنری رسیده‌است. موفقیت کیمیاگر در رفع نیازهای اصولی یک داستان، باعث می‌شود بتوانیم ادعا کنیم به‌جز شخصیت منفی، تمام اجزای لازم داستانی را در اختیار داریم؛ که این خود سنّت‌شکنی مهمی است و از آن‌جایی که تنها دشمن سانتیاگو، ضعف‌های درون خودش است، آن را به عنوان یک امتیاز مثبت درنظر می‌گیریم. در نقد و ریشه‌یابی‌های رمان کیمیاگر، گریزهای زیادی به آثار بزرگ ادبیات کلاسیک، علی‌الخصوص ادبیات و عرفان شرق، زده شده‌است. خود مولف اثرش را تاثیرگرفته از داستانی می‌داند که در قصه‌های هزار و یک شب، نقل شده‌است. از سمت دیگر، محققان ادبیات شرق، این اثر را به یکی از ماجراهایی نزدیک می‌دانند که مولانا در مثنوی نقل کرده‌است. هرچند باتوجه به پیچیدگی‌های تاریخ ادبیات و جریان شکل‌گیری قصه‌ها، احتمالاً خود مولانا در طرح داستانش از هزار و یک شب تاثیرپذیرفته و اصل داستان نیز نه توسط یک شخص، بلکه توسط ده‌ها نفر و در طول قرن‌ها، رشد و تکامل پیدا کرده‌است. تعابیر و استعاره‌های فراوان فضای زیادی را می‌طلبد؛ پس اگر کیمیاگر را خوانده‌اید، می‌توانید تحلیل جامع‌تری از نمادها، شخصیت‌ها و عناصر فلسفی و عرفانی به‌کار رفته در داستان را در مطلب «کیمیاگر و افسانهٔ شخصی» در مجله کتابچی مطالعه کنید.

زندگی و شخصیت پائولو کوئلیو

اولین چیزی که از شخصیت‌شناسی کوئلیو -یا همان سانتیاگو در داستان کیمیاگر- در زندگی حقیقی‌اش ما را شگفت‌زده می‌کند، اعتیاد شدید او تا سنین بالا به روان‌گردان‌های تخریب‌گری مثل شیشه و ال‌اس‌دی است! البته در پیش‌زمینهٔ این اتّفاقات می‌بینیم که –متاسفانه یا خوش‌بختانه- دست‌کم گرفته‌شدن او توسط والدینش برای تبدیل شدن به یک نویسنده، تا چه حد روی آیندهٔ او تاثیرگذار بوده‌است. او در سال ۱۹۴۷ در ریو دوژانیرو متولد شد. پائولو در نوجوانی از خواب‌هایی که والدینش برای او دیده بودند، سر باز می‌زند؛ مهندس شدن و زندگی سطحی و روزمره را برای تبدیل شدن به یک نویسندهٔ بزرگ، رها می‌کند؛ هرچند تا این زمان نه‌تنها سرنوشتش نویسندگی نبود، بلکه به تشخیص اشتباه در یک آسایشگاه روانی بستری شد. روان پائولو سالم بود و این زندانِ بیمارستانی بیشتر او را آزرده‌خاطر کرد و صدماتی برجا گذاشت که تا سال‌ها بعد، به شکل‌های مختلفی از جمله اعتیاد خودنمایی می‌کرد. اما سرانجام به همان نقطهٔ عطفی رسید که سانتیاگوی داستان کیمیاگر در آن قرار گرفت؛ پس از دو تجربهٔ ناموفق، نام پائولو کوئلیو با چاپ کتاب زیارت شنیده شد و بعد، با انتشار شاهکارش یعنی کیمیاگر، به‌شکل جهانی بر سر زبان‌ها افتاد. از روشن‌فکری او هم تا همین حد بس که، در سال‌هایی که سفیر صلح جهانی بود و در سازمان‌های بین‌المللی فعالیت نوع‌دوستانه انجام می‌داد، پیشنهاد کرده‌بود مصرف ماریجوانا و کوکایین قانونی شود! البته که این هم به تجربیات تلخ او از اعتیاد، برمی‌گردد و عقیده دارد با ممنوعیت این‌ها، جوانان بیشتری برای مصرفشان ترغیب می‌شوند. توضیحات مفصل‌تری را دربارهٔ زندگی و شخصیت پائولو کوئلیو، و عقاید و آثار او، می‌توانید در مطلب «سیری در زندگی و آثار پائولو کوئلیو» در مجلهٔ کتابچی مطالعه کنید.

نقد و بررسی عناصر رمان کیمیاگر

همان‌طور که گفتیم در رمان کیمیاگر گاهی یک پدیدهٔ انتزاعی می‌تواند نماد یک مکان یا ایده در دنیای حقیقی باشد، یا برعکس! پس بهتر است نگاهی به این مولفه‌ها که درکنار هم ما را به اهمیت رمان می‌رسانند، بیاندازیم؛ راوی از دیدگاه کل -یا دیدگاه مطلق- قصه را روایت می‌کند. این دیدگاه در برخورد فلسفی نویسنده و زاویهٔ نگرشی که او را در مقیاس بزرگ‌تر، و جزئی از یک کل واحد می‌بیند، کاملاً با منطق داستان هم‌خوانی دارد و در پیش‌برد پی‌رنگ هم کمک‌کننده است؛ مثل مواقعی که ما از رازی خبردار می‌شویم که سانتیاگو هنوز نمی‌داند یا… فضاسازی جزء لایفنک دیگری از لذتی است که خوانندهٔ کیمیاگر را با خودش همراه می‌کند. بار دیگر هارمونی و یک‌پارچگی در ساختار ادبی کتاب، به نویسنده کمک می‌کند تا درکنار فضاسازی، از مولفه‌هایی مثل لحن، بیان، دیالوگ و… استفاده کند، و خواننده شیب داستان را از دست ندهد. سبک روایت داستان از مولفه‌های مهم دیگری است که گرچه شاید به اندازهٔ بخش‌های دیگر نمود بیرونی و عینی نداشته باشد، اما تاثیر عمیقی روی احساس و ناخودآگاه خواننده از رمان می‌گذارد و بنابراین برای اهل فن هم مسئله است. سبک کوئلیو را می‌توانیم رئالیسم جادویی بنامیم: سبکی که در آن عناصر غیرطبیعی با دنیای واقعی ترکیب می‌شود. در حقیقت زیرژانری که می‌تواند جای ژانر را در کیمیاگر بگیرد همین رئالیسم جادویی است؛ که اشتراکات زیادی با ژانر فانتزی -خیال‌پردازی- دارد و بعضاً مرز بین آن‌ها مبهم است. برای بررسی دقیق‌تر اجزای داستان، می‌توانید به مطلب «نقد رمان کیمیاگر» در وبلاگ کتابچی مراجعه کنید.

حواشی جالب پیرامون نگارش و چاپ کیمیاگر

تمام پروسهٔ نگارش و پرداخت کتاب تنها دو هفته طول کشید! کوئلیو در این باره می‌گوید: «نیازی به زمان زیاد برای نوشتن کتاب نبود؛ چرا که تمام داستان از قبل در روح من نوشته شده‌بود. » قبل از چاپ و استقبال عمومی مردم، ناشر پرتغالی که با کوئلیو قرارداد بسته بود با او شرط بست که بیش از ۹۰۰ نسخه از رمانش به فروش نخواهد رفت! البته کوئلیو بعد از چاپ، این شرط را با حقوق انتشار و درصد بالایی از فروش نسخه‌ها برنده شد. تنها یکی از آثار کوئلیو به نام «کوه پنجم» آن‌هم فقط به‌عنوان پیش‌پرداخت، یک میلیون دلار در سال ۱۹۹۵ برای نویسنده عواید داشت! کوئلیو در طول این سال‌ها شخصاً در کشورهایی که ترجمهٔ آثارش را عرضه می‌کردند، از جمله ایران، حضور پیدا کرده و در هرکدام، تلاش می‌کرد قیمت کتاب‌ها را به پایین‌ترین اندازه برساند تا افراد بیشتری توانایی خرید کتاب‌هایش را داشته باشند. در مصاحبه با نیویورک تایمز، کوئلیو اذعان کرد که دلیل حقیقی این حجم از موفقیت کتاب، برای خودش هم واضح نیست: «توضیح چرایی این اتفاق کمی دشوار است؛ فکر کنم ما می‌توانیم ده هزار دلیل برای شکست پیدا کنیم، اما یک دلیل برای موفقیت نه! » آرش حجازی، مترجم و ناشر رسمی آثار کوئلیو، در مخالفت با ممنوعیت چاپ و پخش آن‌ها در ایران، طی بیانیه‌ای تمامی آثار او را به صورت الکترونیکی و رایگان در اختیار علاقه‌مندان قرار داد. بعد از این اقدام بود که اکثر فروشندگان کتاب در ایران این ممنوعیت را نادیده گرفتند و بازار کتاب از آثار او بهره‌مند شد.

جملاتی از رمان کیمیاگر

• احتمال به وقوع پیوستن یک رویا است که زندگی را جذاب می‌کند.
• … و وقتی نتوانی به عقب برگردی، تنها دغدغهٔ تو این خواهد بود که بهترین راه برای جلو رفتن چی است.
• زمانی که تو آرزوی چیزی را می‌کنی، تمام کائنات برای به‌دست آوردن آن با تو هم‌راه می‌شود.
• به ندای قلبت گوش کن. او همه‌چیز را می‌داند؛ چرا که از روح جهان نشات گرفته و روزی به همان‌جا باز خواهد گشت.
• گنج تو هرجا هست، قلب تو هم همان‌جا خواهد بود.
• به او بگو ترس از رنج، از خود رنج بدتر است و این که هیچ قلبی، تا زمانی که در جستجوی رویاهایش باشد هرگز رنج نخواهد برد چون هر لحظه جست‌وجو، لحظه ملاقات با خداوند و ابدیت است.
• فقط یک چیز است که رویا را دست‌نیافتنی می‌کند: ترس از شکست.
• مردم در هر برهه‌ای از زندگی‌شان توانایی کاری را دارند که رویای آن را در سر می‌پرورانند.
• یاد بگیر که نشانه‌ها را تشخیص بدهی؛ و از آن‌ها پیروی کن.
• … این‌که در نقطهٔ مشخصی از زندگی، ما کنترل اتفاقاتی که برایمان رخ می‌دهد را از دست می‌دهیم و زندگی ما به وسیلهٔ سرنوشت مقدّر می‌شود؛ این بزرگ‌ترین دروغ دنیا است!